Μη φαρμακευτική αντιμετώπιση της Αρτηριακής Υπέρτασης.

Του Αντώνη Καφάτου

Καθηγητή Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής.                                                                      
Κλινική Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής στην Ιατρική Σχoλή Πανεπιστημίου Κρήτης.

Μέτρηση και όρια της αρτηριακής πίεσης

Η υπέρταση αποτελεί μεγάλο πρόβλημα δημόσιας υγείας για τον πληθυσμό της χώρας μας διότι το πρώτο αίτιο θανάτου είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα τα οποία έχουν ως κύριο παράγοντα κινδύνου την αυξημένη αρτηριακή πίεση.

Η αρτηριακή πίεση μετριέται σε δύο τιμές: την υψηλότερη, που ονομάζεται συστολική και τη χαμηλότερη που είναι η διαστολική. Η συστολική πίεση είναι η εσωτερική πίεση στα τοιχώματα των αρτηριών κατά τη διάρκεια της συστολής της καρδιάς. Η διαστολική πίεση είναι η εσωτερική πίεση στα τοιχώματα των αρτηριών μεταξύ δύο κτύπων, κατά τη χαλάρωση της καρδιάς. Η συστολική αρτηριακή πίεση πρέπει κανονικά να κυμαίνεται μεταξύ 110-130 χιλιοστά στήλης υδραργύρου (mmHg) στους ενήλικες, ενώ η διαστολική πρέπει να είναι κάτω από 85 mmHg.

Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται οι φυσιολογικές τιμές της αρτηριακής πίεσης στους ενήλικες και οι βαθμίδες της υπέρτασης: βλ. ΠΙΝΑΚΑ 1

Στα περισσότερα άτομα παρατηρείται αύξηση της αρτηριακής πίεσης με την ηλικία. Η αύξηση της αρτηριακής πίεσης πάνω από τα φυσιολογικά όρια ονομάζεται υπέρταση. Το επίπεδο της συστολικής πίεσης είναι ο δείκτης της υπέρτασης που παρακολουθούμε.

Δυστυχώς η αύξηση της αρτηριακής πίεσης, δηλαδή η υπέρταση, δεν είναι πρόβλημα μόνο των ενηλίκων. Οι ρίζες της υπέρτασης βρίσκονται στην παιδική ηλικία. Οι περισσότεροι ενήλικες που αρρωσταίνουν πρόωρα με εγκεφαλικά επεισόδια ή άλλες επιπλοκές της υπέρτασης έχουν συνήθως αυξημένη αρτηριακή πίεση από την παιδική ηλικία χωρίς να το ξέρουν. Έτσι δεν λαμβάνουν προληπτικά μέτρα (βελτίωση του σωματικού βάρους, της διατροφής τους, αύξηση της σωματικής άσκησης και λήψη αντιυπερτασικής αγωγής).

Η αυξημένη αρτηριακή πίεση δεν προκαλεί συνήθως συμπτώματα – ιδιαίτερα όταν είναι ελαφρά ή μέτρια υπέρταση – ώστε να αναγκάζεται το άτομο να ζητήσει ιατρική βοήθεια. Γι’ αυτό πρέπει σε κάθε παιδί να μετριέται η αρτηριακή πίεση από τη βρεφική ηλικία ακόμη. (Για τα βρέφη και τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας υπάρχουν ειδικές περιχειρίδες για το σφυγμομανόμετρο ώστε να καλύπτονται περίπου τα δύο τρίτα του δεξιού βραχίονα).



Παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της υπέρτασης



Η υπέρταση είναι ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες κινδύνου που σχετίζεται αιτιολογικά με το έμφραγμα της καρδιάς, τα εγκεφαλικά επεισόδια τα οποία είναι συνέπεια εγκεφαλικής αιμορραγίας, ενώ μπορεί να προκαλέσει νεφρική βλάβη και τελικά νεφρική ανεπάρκεια. Οι θάνατοι από τα νοσήματα αυτά ήταν παλαιότερα σχετικά λίγοι στη χώρα μας, ωστόσο τώρα έχουν αυξητική τάση σε σύγκριση με άλλες ανεπτυγμένες χώρες που παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή μείωση.

Τα δυσάρεστα αυτά δεδομένα, ιδιαίτερα για τους άνδρες της χώρας μας, οφείλονται στις άσχημες συνθήκες ζωής και διατροφής που έχουμε υιοθετήσει τις τελευταίες δεκαετίες. Εγκαταλείψαμε τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και διατροφής που τώρα πια ίσως διατηρείται μόνο σε κάποια απομονωμένα χωριά της ελληνικής υπαίθρου. Έτσι, οι περισσότεροι Έλληνες σήμερα, με την άνοδο του οικονομικού τους επιπέδου, απολαμβάνουν άφθονο κρέας, αλλαντικά, γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά, ενώ έχουν μειώσει σημαντικά το μαύρο ψωμί, τα όσπρια, τα λαχανικά, τα φρούτα και τα παραδοσιακά τρόφιμα όπως το ελαιόλαδο. Οι αλλαγές αυτές δεν αφορούν μόνο στην ποιότητα του φαγητού αλλά και στην ποσότητα Δηλαδή, παίρνουμε υπερβολικά μεγάλη ποσότητα θερμίδων, ενώ καταναλώνουμε ελάχιστες αφού αποφεύγουμε τη σωματική άσκηση. Στις θερμίδες αυτές που παίρνουμε προστίθενται και οι θερμίδες από οινοπνευματώδη ποτά, των οποίων η χρήση έχει επίσης σημαντικά αυξηθεί. Όλοι αυτοί οι παράγοντες δηλαδή η παχυσαρκία, η υπερβολική κατανάλωση αλατιού, και θερμίδων, από κρέας και κονσερβοποιημένα ή συντηρημένα τρόφιμα, αναψυκτικά και οινοπνευματώδη ποτά με παράλληλη ελάττωση της σωματικής άσκησης, είναι οι σπουδαιότεροι παράγοντες που γνωρίζουμε καλά σήμερα ότι σχετίζονται με την υπέρταση και τις συνέπειες της. Όταν μαζί μ’ αυτούς τους παράγοντες συνυπάρχουν και γενετικοί παράγοντες, η υπέρταση μπορεί να γίνει ακόμη σοβαρότερη.

Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της υπέρτασης αναλυτικά



Παχυσαρκία



Φαίνεται ότι όσο υψηλότερος είναι ο Δείκτης Μάζας Σώματος τόσο υψηλότερη, και μάλιστα σε σημαντικό επίπεδο, είναι και η συστολική και διαστολική αρτηριακή πίεση, γεγονός που μάλλον δεν είναι τυχαίο. Σε υγιή άτομα στην Κρήτη, περισσότεροι από μισούς άνδρες και γυναίκες έχει πρόβλημα παχυσαρκίας.

Σε πρόσφατη μελέτη παιδιών στην Κρήτη διαπιστώθηκε ότι παιδιά που είχαν κεντρική παχυσαρκία με αυξημένη περίμετρο μέσης είχαν σημαντικά υψηλότερη συστολική και διαστολική αρτηριακή πίεση σε σύγκριση με τα παιδιά που είχαν μικρότερη περίμετρο μέσης. Όταν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό υπέρτασης τα παιδιά έχουν διπλάσια πιθανότητα να εμφανίσουν υπέρταση σε σύγκριση με τα παιδιά άλλων οικογενειών χωρίς οικογενειακό ιστορικό υπέρτασης. Όταν όμως τα παιδιά με το βεβαρημένο οικογενειακό ιστορικό υπέρτασης έχουν επιπλέον παχυσαρκία η πιθανότητα εμφάνισης υπέρτασης αυξάνεται κατά 3-4 φορές.

Επιδημιολογικές έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι σε πληθυσμούς που το βάρος του σώματος δεν αυξάνει με την ηλικία, δεν παρουσιάζεται και αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Επίσης, η ελάττωση του βάρους σώματος (έστω κατά 5% μόνο), με περιορισμό της πρόσληψης θερμίδων, μειώνει σημαντικά την αρτηριακή πίεση των υπερτασικών ατόμων, ενώ το ένα τρίτο των ατόμων αυτών μπορούν να ελαττώσουν ή και να διακόψουν τελείως τα αντιυπερτασικά φάρμακα. Παράλληλα με την ελάττωση του σωματικού βάρους και της αρτηριακής πίεσης μειώνεται και η χοληστερόλη, το ουρικό οξύ, το σάκχαρο στο αίμα ενώ βελτιώνεται η σακχαραιμική καμπύλη και ελαττώνεται ο κίνδυνος για σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2.



Αλάτι-Χλωριούχο νάτριο



Το αλάτι και συγκεκριμένα το χλωριούχο νάτριο, που είναι το κύριο συστατικό του, είναι ένα απαραίτητο θρεπτικό συστατικό για κάθε άνθρωπο. Κάθε φυσικό προϊόν του ζωικού και φυτικού βασιλείου περιέχει μια ορισμένη ποσότητα αλατιού. Έχει βρεθεί ότι για τη φυσιολογική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού χρειάζονται περίπου 2 γραμμάρια νατρίου την ημέρα, που ισοδυναμούν με ένα κοφτό κουταλάκι του γλυκού αλάτι. Αυτή την ποσότητα την παίρνουμε από της φυσικές ζωικές και φυτικές τροφές όταν δεν προσθέτουμε καθόλου αλάτι ούτε στο μαγείρεμα ούτε στο τραπέζι την ώρα του φαγητού.

Η κατάχρηση αλατιού είναι σχεδόν βέβαιο σήμερα ότι θα προκαλέσει υπέρταση, ιδιαίτερα στα άτομα εκείνα που είναι γενετικά ευαίσθητα. Υπεύθυνο στοιχείο για την αύξηση της αρτηριακής πίεσης είναι το νάτριο, το οποίο εκτός από το από το αλάτι, μπορεί να ληφθεί και από το διττανθρακικό νάτριο, το οποίο υπάρχει στα αναψυκτικά και από το νιτρικό νάτριο που προστίθεται στα αλλαντικά και καπνιστά κρέατα.

Η υπερκατανάλωση αλατιού δυστυχώς αρχίζει από την βρεφική ηλικία για τα βρέφη εκείνα που δεν θηλάζουν και παίρνουν γάλα αγελάδας. Το μη τροποποιημένο γάλα αγελάδας περιέχει τετραπλάσια ποσότητα χλωριούχου νατρίου σε σύγκριση με το γάλα της μητέρας. Στα εξανθρωποποιημένα βρεφικά γάλατα έχει ελαττωθεί η ποσότητα αυτή του χλωριούχου νατρίου. Οι παιδικές τροφές είναι επίσης πλούσιες πηγές αλατιού.

Με την προσθήκη αλατιού κατά την παρασκευή του φαγητού και με επιλογή συντηρημένων και βιομηχανοποιημένων τροφίμων η ποσότητα του αλατιού που παίρνουμε υπερβαίνει συνήθως τα 10-15 γραμμάρια την ημέρα. Με τη βιομηχανική επεξεργασία, την κονσερβοποίηση και διάφορες άλλες μεθόδους συντήρησης των τροφίμων πολλαπλασιάζεται συνήθως το αλάτι στα διάφορα τρόφιμα. Το 75% του αλατιού που παίρνουμε καθημερινά προέρχεται από επεξεργασμένα βιομηχανικά τρόφιμα και τα αναψυκτικά με ανθρακικό. Το ψωμί που παρασκευάζουν οι φούρνοι συμβάλλει επίσης σε μεγάλο βαθμό στην αυξημένη λήψη αλατιού.

Από πληθυσμιακές μελέτες φαίνεται ότι η ελάττωση του νατρίου σε λιγότερο από ένα κοφτό κουταλάκι του γλυκού την ημέρα σε υπερτασικούς προκαλεί ελάττωση της αρτηριακής πίεσης που διαρκεί από λίγες εβδομάδες μέχρι και λίγα χρόνια. Η ελάττωση αυτή της αρτηριακής πίεσης είναι μεγαλύτερη σε ηλικιωμένους υπερτασικούς. Στα αυτά άτομα δίαιτα χαμηλή σε αλάτι βρέθηκε να έχει μεγάλα πλεονεκτήματα, όπως η ελάττωση των αντιυπερτασικών φαρμάκων, πιθανή ελάττωση της υπερτροφίας της αριστερής κοιλίας της καρδιάς και προστασία από την οστεοπόρωση και τους λίθους του ουροποιητικού συστήματος δια της ελάττωσης της αποβολής ασβεστίου στα ούρα.

Επιδημιολογικές έρευνες επίσης δείχνουν ότι στους πληθυσμούς που δε χρησιμοποιούν αλάτι, παίρνουν δηλαδή το νάτριο και χλώριο που χρειάζονται καθημερινά από τις φυσικές τροφές, η αρτηριακή πίεση είναι χαμηλή και δεν αυξάνεται με την ηλικία. Η χαμηλή αυτή πίεση δεν αποδίδεται σε υποθρεψία, σε έλλειψη άγχους, σε αστικό τρόπο ζωής ή στο βάρος σώματος αλλά κυρίως στην πολύ μικρή κατανάλωση αλατιού. Επομένως το καλύτερο είναι να μην προστίθεται καθόλου αλάτι στο φαγητό και των απιδιών και των ενηλίκων.



Κάλιο



Το κάλιο είναι ένα θρεπτικό συστατικό απαραίτητο στην καθημερινή διατροφή του ανθρώπου σε ποσότητες περί τα 90mmol/ημέρα. Οι σπουδαιότερες πηγές καλίου στη διατροφή μας είναι τα λαχανικά, φρούτα, όσπρια, δημητριακά και ανάλατοι ξηροί καρποί. Όταν το καθημερινό διαιτολόγιο περιέχει επαρκή ποσότητα καλίου, βελτιώνεται η αρτηριακή πίεση και ελαττώνεται ο κίνδυνος εμφάνισης υπέρτασης και γίνεται αποτελεσματικότερη η δράση των αντιυπερτασικών φαρμάκων στα υπερτασικά άτομα. Αντίθετα η ανεπαρκής λήψη καλίου στην καθημερινή διατροφή μπορεί να συμβάλει στην αύξηση της αρτηριακής πίεσης.



Ασβέστιο, Μαγνήσιο



Τελευταίες ερευνητικές εργασίες δείχνουν ότι αυξημένο ασβέστιο στη διατροφή μας ελαττώνει την αρτηριακή πίεση. Η ελάττωση όμως αυτή της αρτηριακής πίεσης δεν είναι γενική για όλους τους υπερτασικούς. Οι υπερτασικοί που φαίνεται να ωφελούνται από τα συμπλήρωματα ασβεστίου είναι αυτοί που έχουν χαμηλά επίπεδα ιονισμένου ασβεστίου στο αίμα και χαμηλά επίπεδα ρενίνης. Κύρια πηγή ασβεστίου είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Κάθε άτομο χρειάζεται περίπου 800-1200mg ασβεστίου την ημέρα. Ένα ποτήρι γάλα περιέχει 385mg ασβεστίου. Επομένως με 2-3 περίπου ποτήρια άπαχου γάλατος καλύπτουμε τις ανάγκες της ημέρας σε ασβέστιο. Εξάλλου ορισμένα δημητριακά ,λαχανικά και μικρά ψάρια περιέχουν αρκετή ποσότητα ασβεστίου.

Το μαγνήσιο είναι ένα άλλο μέταλλο που βρίσκεται επίσης στα τρόφιμα και φαίνεται να ελαττώνει την αρτηριακή πίεση , ιδιαίτερα στους υπερτασικούς εκείνους που έχουν ανεπάρκεια μαγνησίου. Η ανεπάρκεια αυτή δημιουργείται εύκολα με τη χρήση διουρητικών (θειαζίνες) γιατί μαζί με το νάτριο αποβάλλεται και μαγνήσιο στα ούρα.



Οινόπνευμα



Οι περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι όσο αυξάνεται η ποσότητα του οινοπνεύματος που παίρνουμε, τόσο αυξάνεται και η αρτηριακή πίεση. Το οινόπνευμα προκαλεί υπέρταση όταν η ποσότητα καθαρού οινοπνεύματος υπερβαίνει τα 10-30 γραμμάρια την ημέρα (30gr καθαρού οινοπνεύματος – αιθανόλης περιέχονται σε 60gr ουίσκι ή ρακής ή σε 240 gr κρασιού ή σε 720gr μπύρας).

Υπερτασικά άτομα που πίνουν συστηματικά, επιτυγχάνουν με τη διακοπή του ποτού να επαναφέρουν την αρτηριακή τους πίεση στα φυσιολογικά τους όρια. Ένα ποσοστό μόνο 9% παραμένουν υπερτασικοί. Στους αλκοολικούς που σταματούν το ποτό παρατηρείται στην περίοδο της αποστέρησης οινοπνεύματος προσωρινή άνοδος της αρτηριακής πίεσης που οφείλεται σε ορμονικά αίτια. Μετά όμως ακολουθεί σημαντική μείωση της συστολικής και διαστολικής αρτηριακής πίεσης.



Καφεΐνη και Νικοτίνη



Παρά το γεγονός ότι η αρτηριακή πίεση αυξάνεται κατά 5-15mmHg μέσα σε 15 λεπτά από τη λήψη 2-3 φλιτζανιών καφέ (150mg καφεΐνης) και παραμένει αυξημένη για 2 ώρες, η χρόνια λήψη αυτής της δόσης καφεΐνης δεν προκαλεί υπέρταση. Ακόμη και μεγαλύτερες δόσεις καφεΐνης, π.χ. 500mg δεν προκαλούν χρόνια αύξηση της αρτηριακής πίεσης σε φυσιολογικά ή υπερτασικά άτομα.

Η επίδραση της νικοτίνης στον οργανισμό του ανθρώπου είναι παρόμοια με αυτήν της καφεΐνης. Αν και η νικοτίνη δεν προκαλεί χρόνια υπέρταση, οι θάνατοι από υπέρταση είναι πολύ πιο συχνοί στους καπνιστές. Οι καπνιστές έχουν πιο συχνά κακοήθη υπέρταση και υπαραχνοειδή αιμορραγία, σε σύγκριση με τους μη καπνιστές. Επιπλέον το κάπνισμα (η νικοτίνη) επηρεάζει τον μεταβολισμό των αντιυπερτασικών φαρμάκων και οι καπνιστές χρειάζονται μεγαλύτερες δόσεις αυτών των φαρμάκων σε σύγκριση με τους μη καπνιστές για να επιτύχουν παρόμοια ελάττωση της αρτηριακής πίεσης.



Κορεσμένα λιπαρά οξέα (ζωικά λίπη)



Επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι όταν ελαττωθεί το ποσοστό της ενέργειας που παίρνουμε από λίπος στο 23% και η σχέση πολυακόρεστων (φυτικών λιπών) προς κορεσμένα (ζωικά) είναι πάνω από 0.98, ελαττώνεται η θνησιμότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα κατά 47%. Η διαιτητική αυτή παρέμβαση ελαττώνει τις ανάγκες του πληθυσμού σε φάρμακα κατά 50% και οι ανάγκες για αντιυπερτασικά φάρμακα μειώνονται κατά 30%.

Πιο συγκεκριμένα, δίαιτα πλούσια σε ακόρεστα λιπαρά οξέα (ψάρι-ελαιόλαδο-ελιές-καρύδια-φυστίκια), με σχέση πολυακόρεστων προς κορεσμένα (ζωικά) λίπη 1,2 βρέθηκε ότι ελαττώνει σε ομάδα υπερτασικών ατόμων τη συστολική πίεση κατά 7,5 mmHg και τη διαστολική κατά 3 mmHg, σε σύγκριση με την περίοδο που έπαιρναν δίαιτα πλούσια σε ζωικά λίπη. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων αυτών χρειάζεται να επιβεβαιωθούν. Τα πολυακόρεστα όμως λιπαρά οξέα και συγκεκριμένα τα ω-3 λιπαρά οξέα είναι πρόδρομες ουσίες των προσταγλανδινών που ελαττώνουν την αρτηριακή πίεση.



Σωματική άσκηση



Η συστηματική καθημερινή αερόβια σωματική άσκηση μπορεί να ελαττώσει την αρτηριακή πίεση σε υπερτασικά άτομα με αποτελέσματα παρόμοια των αντιυπερτασικών φαρμάκων. Αυτό φαίνεται να ισχύει για τη συνήθη αερόβια άσκηση (π.χ. γρήγορο περπάτημα, τρέξιμο, κολύμπι, ποδήλατο κ.λ.π) ενώ με την αναερόβια ή στατική άσκηση (π.χ. άρση βαρών ή δρόμος 100 μέτρων) συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή αυξάνεται η συστολική και διαστολική αρτηριακή πίεση.

Με τη συστηματική μακροχρόνια αερόβια σωματική άσκηση βρέθηκε ότι αυξάνονται οι προσταγλανδίνες που προκαλούν αγγειοδιαστολή, ενώ ελαττώνεται η ρενίνη στο αίμα καθώς και η γλοιότητα του αίματος. Αυτά σημαίνουν μείωση της αρτηριακής πίεσης και ελάττωση του κινδύνου για σχηματισμό θρόμβων στα αιμοφόρα αγγεία, με συνέπεια ελάττωση του κινδύνου για έμφραγμα και εγκεφαλικά επεισόδια.

Η συστηματική έντονη σωματική άσκηση μπορεί επίσης να προλάβει την εμφάνιση υπέρτασης σε φυσιολογικά άτομα. Τελευταίες μελέτες δείχνουν ότι σε άτομα με μικρό ή μέτριο βαθμό παχυσαρκίας, που έχουν αυξημένη αρτηριακή πίεση, η σωματική άσκηση μόνη της ή σε συνδυασμό με απώλεια βάρους μπορεί να ελαττώσει την αρτηριακή πίεση τόσο σε κατάσταση ηρεμίας όσο και σε κατάσταση ψυχολογικής έντασης.



Γενετικοί παράγοντες



Αυξημένη συχνότητα υπέρτασης παρατηρείται σε μέλη οικογενειών, πράγμα το οποίο υποδηλώνει την πιθανή επίδραση γενετικών παραγόντων στην υπέρταση. Το 20-40% της μεταβλητότητας της αρτηριακής πίεσης σ’ ένα πληθυσμό μπορεί να αποδοθεί σε γενετικούς παράγοντες. Έτσι η υπέρταση φαίνεται να είναι πολυγονιδιακή και πολυπαραγοντική διαταραχή στην οποία η αλληλεπίδραση των γονιδίων μεταξύ τους και με το περιβάλλον επηρεάζουν τα επίπεδα της. Γενετικά ευαίσθητα άτομα στην αυξημένη λήψη αλατιού κινδυνεύουν περισσότερο για υπέρταση σε σύγκριση με τα άτομα που δεν έχουν το σχετικό γονίδιο. Όταν βέβαια στους γενετικούς παράγοντες προστεθούν οι παράγοντες του περιβάλλοντος που αναφέρθηκαν πιο πάνω (π.χ.αλάτι, παχυσαρκία, οινόπνευμα, ζωικά λίπη, κάπνισμα και έλλειψη σωματικής άσκησης) η πιθανότητα υπέρτασης είναι μεγάλη σε πολύ νεαρή ηλικία.



Ψυχολογικοί παράγοντες



Το άγχος, η ένταση, η έντονη πνευματική προσπάθεια και οι συναισθηματικές διαταραχές μπορούν να προκαλέσουν αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Έτσι, η υπέρταση παρατηρείται πιο συχνά στους αστικούς πληθυσμούς, σε επαγγέλματα με έντονο ρυθμό ζωής και πολλές ευθύνες ενώ είναι σπανιότερη σε ομάδες ατόμων που ζουν ήρεμο τρόπο ζωής σε αγροτικό περιβάλλον. Οι κοινωνικές μεταβολές φαίνεται επίσης ότι σχετίζονται με την υπέρταση, όπως γρήγορη κοινωνική άνοδος, αστικοποίηση κ.α. Η ακριβής όμως επιστημονική εκτίμηση της επίδρασης των ψυχολογικών παραγόντων στην αρτηριακή πίεση είναι πολύ δύσκολη, δεδομένου ότι μπορεί να συνυπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες στο ίδιο άτομο που ευθύνονται επίσης για την αύξηση της αρτηριακής πίεσης.

http://www.patris.gr/articles/87244/41044?PHPSESSID=#.Vy5U_vmLSUk

( Σημείωση του ιδιοκτήτη αυτού του blog, Αργύρη Αργυρίου: Οι δύο τελευταίες φωτογραφίες δεν προέρχονται από το άρθρο του κ. Καφάτου αλλά από παρόμοια εργασία του κ. Γεώργιου Χρούσου και της κ. Χριστίνας Δαρβίρη).