Η χώρα μας έχει δύο ήλιους

 Καθημερινή, 16/08/2021

Του Παύλου Παπαδόπουλου.

Ενα παιδί που γεννιέται σήμερα θα μπορεί να ζει στην Ελλάδα του 2070 ή η κλιματική κρίση θα έχει πλήξει τη χώρα σε τέτοιο βαθμό ώστε θα έχει προκαλέσει μαζική μετανάστευση; Μπαίνω στην Ακαδημία Αθηνών για να μάθω από τον γραμματέα της Ακαδημίας και εθνικό εκπρόσωπο για την κλιματική αλλαγή, καθηγητή Χρήστο Ζερεφό, τη σκληρή αλήθεια για το μέλλον, αλλά και τις λύσεις που επιτρέπουν αισιοδοξία. Στο γραφείο του μας παρακολουθούν δύο προτομές. Ο Δάντης αριστερά, μπορεί να εκληφθεί ως μια υπόμνηση για την Κόλαση του πρόσφατου καύσωνα και του ορατού μέλλοντος, αλλά και για το Καθαρτήριο των πολιτικών για το κλίμα. Ο Παλαμάς δεξιά, φέρνει στο μυαλό τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» ως κείμενο εθνικής ψυχανάλυσης. 

Ακουμπώ τα χαρτιά μου στο γραφείο του Παλαμά, που δώρισε στην Ακαδημία ο ποιητής, καθώς το 1930 ήταν πρόεδρος της Ακαδημίας. Το εθνικό κειμήλιο είναι σήμερα το γραφείο του γραμματέα της Ακαδημίας. Παρατηρώ ότι τα παράθυρα δεν εξοικονομούν ενέργεια. «Δεν μας επιτρέπεται να τα αλλάξουμε λόγω του κανονισμού του κτιρίου», εξηγεί ο κ. Ζερεφός. «Ομως ο κλιματισμός της Ακαδημίας σύντομα θα στηρίζεται στη γεωθερμία». Μαθαίνω ότι η πρώτη γεώτρηση, σε βάθος 140 μέτρων, αρχίζει τον Σεπτέμβριο. «Η γη έχει σταθερή θερμοκρασία. Τον χειμώνα θα θερμαίνει το κτίριο και το καλοκαίρι θα το ψύχει». 

Ο Χρήστος Ζερεφός παίρνει μια έκφραση ενθουσιασμού όταν μιλάει για την επιστήμη, δείγμα ότι εξακολουθεί να την αντιμετωπίζει με το δέος και την πίστη ενός νέου. Το βλέμμα του θυμίζει αρχαίο μάντη. Γεννήθηκε στο Κάιρο, διέπρεψε στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, έγινε καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και μέλος της Νορβηγικής Ακαδημίας μία δεκαετία πριν από το 2007, όταν έγινε μέλος της Ελληνικής. 

Οι χρησμοί του, πάντα τεκμηριωμένοι με επιστημονικά ευρήματα, είναι δισυπόστατοι. Εκθέτουν τα προβλήματα με τέτοιο τρόπο ώστε να εμπεριέχουν τις λύσεις τους. Σύντομα θα δημοσιοποιηθεί η επικαιροποίηση της έκθεσης για την κλιματική αλλαγή της Τράπεζας της Ελλάδος, την εκπόνηση της οποίας συντόνισε το 2011 ως διευθυντής του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας. Προσπαθώ να «κλέψω» κάποια νέα ευρήματα πριν ανακοινωθούν.

Η θερμοκρασία

«Διαπιστώνουμε ότι οι αυξήσεις της θερμοκρασίας για την περίοδο 2050-2100 θα είναι μεγαλύτερες από αυτές που περιμέναμε το 2011. Οι αυξήσεις του 2021 είναι λίγο μεγαλύτερες από αυτές που περιμέναμε το 2011, αλλά όσο θα περνούν τα χρόνια η αύξηση θα είναι μη γραμμική», εξηγεί. Στην Αττική η θερμοκρασία καταγράφεται από το 1858, ενώ υπάρχουν σταθμισμένα στοιχεία από το 1880. Η πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου 2021 έσπασε κάθε ρεκόρ. Η δεκαετία 2010-2020 ήταν η πιο θερμή στην ιστορία της σύγχρονης μετεωρολογίας. 

Οδεύουμε προς την ερημοποίηση της χώρας; «Υπό ακραίες συνθήκες θα ερημοποιηθεί το 40% της χώρας, αλλά θα παραμείνουν εύκρατες μεγάλες περιοχές. Η ζωή θα είναι κανονική στη Βόρειο Ελλάδα, στη Δυτική Ελλάδα, στα Ιόνια νησιά, στη δυτική Κρήτη, σε νησιά όπως η Μήλος, η Νάξος και η Νίσυρος. Οι υδάτινοι πύργοι, τα βουνά και τα όρη που συγκεντρώνουν νερό θα διασώσουν περιοχές από την ξηρασία, ενώ τα ορεινά μέρη θα έχουν αέρα και χαμηλότερες θερμοκρασίες, προστατεύοντας έτσι τους ανθρώπους από τους καύσωνες. Στην Ανατολική Ελλάδα έχουμε σαράντα εκατοστά νερό τον χρόνο, ενώ στη Δυτική Ελλάδα, ένα μέτρο. Στη Δυτική Ελλάδα βρέχει όσο και στο Παρίσι». 

Βεβαίως, ουδείς μπορεί να εγγυηθεί ότι το «Παρίσι» της Δυτικής Ελλάδας και η ορεινή χώρα δεν θα πληγούν από ακραίους χειμώνες ή ότι τα δάση δεν θα καούν, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν δέντρα για να συγκρατούν και να εναποθέτουν στο υπέδαφος τα ύδατα των βροχοπτώσεων. Πάντως δεν θα επικρατούν συνθήκες τόσο δύσκολες όπως αυτές στην Πελοπόννησο και στην Αττική. 

Αναρωτιέμαι αν η 100ετία 1950-2050 μπορεί να αποδειχθεί ως παρένθεση στην ιστορία της Αττικής. Μετά το 2050 μπορεί να προκληθεί αντιστροφή του γιγαντιαίου κύματος αστυφιλίας λόγω της κλιματικής αλλαγής; Ο κ. Ζερεφός είναι σκεπτικός. «Οι Αττικάνθρωποι δεν θα φύγουν. Θα μάθουν να ζουν σε αυξημένες θερμοκρασίες. Θα αναβάλλουν τις δουλειές τους για επόμενες και μεθεπόμενες ημέρες, όπως έκαναν στις αρχές Αυγούστου, και αυτό θα γίνεται λίγο πιο συχνά. Σκεφτείτε ότι μέχρι το 1987 δεν είχε συμβεί κανένας ισχυρός καύσωνας. Ο πρώτος αυτός μεγάλος καύσωνας μας οδήγησε να αναζητήσουμε λύσεις κλιματισμού για το καλοκαίρι. Μέχρι τότε δεν είχαμε air condition ούτε στα νοσοκομεία. Ο επόμενος μεγάλος καύσωνας, που συνέβη το 2007, συνέπεσε με ισχυρά μελτέμια που προκάλεσαν τις φονικές πυρκαγιές. Και τώρα, 14 χρόνια μετά, συνέβη αυτό το δράμα. Αν ο επόμενος καύσωνας έρθει έπειτα από 10 ή 8 χρόνια, θα το δούμε. Αλλά θα έρθει. Πόσο έτοιμοι θα είμαστε;».

Αριστοτέλης και αφαλάτωση

Ρωτώ αν μπορούμε να εξασφαλίσουμε ενεργειακή επάρκεια μετά το τέλος των ορυκτών καυσίμων. Η απάντηση είναι ένα κατηγορηματικό «ναι». «Η Ελλάδα έχει δύο ήλιους στο Αιγαίο το καλοκαίρι. Ο ήλιος προσφέρει ενέργεια πεντακοσίων βατ ανά τετραγωνικό και ο άνεμος στο κεντρικό Αιγαίο μάς δίνει άλλο τόσο. Εχουμε επίσης τα κύματα και τη γεωθερμία. Μπορούμε να οδεύσουμε σε ένα καθαρότερο μέλλον, σε πόλεις πιο σιωπηλές, που θα μας δώσουν μια ανάσα σκέψης». Και το νερό; «Η αφαλάτωση με χρήση καθαρής ενέργειας θα λύσει το πρόβλημα της λειψυδρίας. Ξέρετε ότι η αφαλάτωση ανακαλύφθηκε από τους Ελληνες; Ο Αριστοτέλης τοποθέτησε στη θάλασσα μια υδρία από πηλό και διαπίστωσε ότι το νερό που περνούσε μέσα από τα τοιχώματα της υδρίας ήταν καθαρό. Γιατί; Γιατί το μόριο του άλατος είναι πιο βαρύ και δεν περνάει».

Το «Πρόγραμμα Τσιγγουνιά»

Στο μέλλον θα παράγουμε μόνοι μας την ενέργεια που καταναλώνουμε; Πώς έχει οργανώσει ο κ. Ζερεφός το σπίτι του; «Προτείνω σε όλους αυτό που αποκαλώ “Πρόγραμμα Τσιγγουνιά”. Καταναλώνω λιγότερα φυσικά αποθέματα. Λιγότερο νερό. Εξοικονομώ ενέργεια. Κλείνω τις χαραμάδες στα παράθυρα. Παράγω λιγότερα σκουπίδια, γιατί και αυτά δημιουργούν αέρια του θερμοκηπίου». Η ατομική ευθύνη πρέπει να συμπληρώσει τις συλλογικές αποφάσεις. Ο κ. Ζερεφός οδηγεί από το 2003 υβριδικό αυτοκίνητο. Η μπαταρία του φορτίζεται όταν λειτουργεί ο βενζινοκινητήρας. Επαναφορτίζεται με την κινητική ενέργεια, όπως και με κάθε φρενάρισμα. Στο σπίτι του στο Ντράφι έχει εγκαταστήσει πάνελ έκτασης 60 τ.μ., σαν έναν μεγάλο ηλιακό θερμοσίφωνα, που εξασφαλίζει ζεστό νερό για τη θέρμανση τον χειμώνα. Καλύπτεται έτσι το 1/3 των αναγκών θέρμανσης. Σκέπτεται να εγκαταστήσει ηλιακά πάνελ για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Μέσα στα τελευταία 15 χρόνια έχει υπολογίσει ότι έχει κάνει απόσβεση των επενδύσεων για την αγορά του αυτοκινήτου και για την εγκατάσταση των ηλιακών συστημάτων. Το «Πρόγραμμα Τσιγγουνιά» είναι απαραίτητο γιατί τα φυσικά αποθέματα λιγοστεύουν παντού στον πλανήτη. «Στο σχολείο μάς πήγαιναν εκδρομή στην Οαση Φαράν έξω από την Αγία Αικατερίνη του Σινά. Εκεί το νερό ανέβλυζε μέσα στους φοίνικες. Επέστρεψα το 2000 και μου είπαν ότι πλέον αντλούσαν το νερό από βάθος 15 μέτρα. Πέρυσι συνάντησα τον Αρχιεπίσκοπο του Σινά και μου είπε ότι το νερό έχει φτάσει τα 30 μέτρα. Εχει υποχωρήσει ο υδροφόρος ορίζοντας σε ολόκληρη τη Γη. Το αλμυρό νερό ανεβαίνει και το γλυκό υποχωρεί…».

Τι είναι αυτό που δεν ξέρουμε ότι δεν ξέρουμε

Η λειψυδρία που κράτησε 30 χρόνια κατέβαλε τις Μυκήνες, που έπεσαν στους Δωριείς κοντά στο 1100 π.Χ. Οι Μυκηναίοι στηρίζονταν στην ελιά και μέσα στην ξηρασία έχασαν τα πάντα. Ο κ. Ζερεφός μιλάει για τις μελέτες του αρχαιολόγου Anthony Snodgrass, αλλά και για την Οδύσσεια. «Η Οδύσσεια περιέχει όλα τα φυσικά φαινόμενα στη γη και στη θάλασσα. Είναι η καλύτερη κλιματολογία που έχει γραφτεί ποτέ». Το νερό είναι ο κεντρικός παράγοντας της εξίσωσης της επιβίωσης. Και η απάντηση για την εξασφάλισή του είναι η αφαλάτωση. 

«Να μπουν από τώρα τα χέρια στις τσέπες κι εκεί να μην υπάρχουν καβούρια. Αυτό πρέπει να γίνει για να εξασφαλιστεί η επιβίωση», λέει χωρίς περιστροφές. Ποιο θα είναι το γεωπολιτικό αποτύπωμα της κλιματικής αλλαγής; Πώς θα επηρεάσει η κλιματική κρίση την Τουρκία; «Οι καύσωνες στην Τουρκία θα είναι μεγαλύτεροι από τους καύσωνες στην Ελλάδα. Αλλά οι Τούρκοι έχουν κι αυτοί βουνά. Στα βουνά θα βρουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης από τις κοιλάδες και τα παράλια. Παράλληλα, η απαξίωση των ορυκτών καυσίμων θα αμβλύνει τις εντάσεις στο Αιγαίο». 

Αυτό βέβαια δεν είναι σίγουρο. Η μεγάλη συζήτηση για τα κοιτάσματα και τους αγωγούς φυσικού αερίου που γίνεται σήμερα μπορεί σύντομα να μοιάζει ξεπερασμένη, μπορεί όμως και όχι. «Μπορεί να εμφανιστούν νέες τεχνολογίες που να αφαιρούν τον άνθρακα από το αέριο, διατηρώντας την εύφλεκτη φύση του», εικάζει ο κ. Ζερεφός. «Είναι μια υπόθεση που θυμίζει Ιούλιο Βερν. Μιλάμε δηλαδή για κάτι που δεν είναι εφικτό τώρα, αλλά μπορεί να είναι εφικτό στο μέλλον». Και όσο για τη γεωργική παραγωγή, η νέα γεωργία ακριβείας υποστηριζόμενη από ψηφιακά μέσα αναμένεται να εξασφαλίσει τις προσαρμογές που απαιτούνται για να μην πληγεί η αγροτική παραγωγή. Δεν είναι δηλαδή όλα μαύρα. Ακόμη και αν τα ακραία φαινόμενα αυξηθούν πολύ μέσα στις επόμενες δεκαετίες, υπάρχουν στρατηγικές προσαρμογής. Υπόθεση Ιουλίου Βερν είναι και οι θεωρητικές προς το παρόν εφαρμογές γεωμηχανικής, για την απορρόφηση του υπερβάλλοντος διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα και την εναπόθεσή του στη γη. «Είναι ριψοκίνδυνες επιλογές με άγνωστες παρενέργειες στη γη και στο κλίμα, αλλά πρέπει να δοκιμαστούν με προσοχή». 

Ο υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ την εποχή της επίθεσης στο Ιράκ, Ντόναλντ Ράμσφελντ, είχε πει: «Υπάρχουν πράγματα που γνωρίζουμε, πράγματα που γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε και πράγματα που δεν γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε». Τι υποψιάζεται ο κ. Ζερεφός ότι μπορεί να μη γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει; Ποια μπορεί να είναι η «παράφρων μεταβλητή»; Χαμογελάει.

«Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί που η φύση κρύβει και τους οποίους ανακαλύπτουμε σιγά σιγά. Εως τον 18ο αιώνα ο άνθρωπος πίστευε ότι υπάρχουν μόνο τέσσερα στοιχεία, πυρ, αήρ, γη και ύδωρ. Σήμερα μιλάμε για τη θεωρία των χορδών. Ο ρυθμός των ανακαλύψεων επιταχύνεται διαρκώς, αλλά πάντα θα υπάρχουν εκείνα που δεν γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε. Ο Φουριέ, τεχνικός σύμβουλος του Ναπολέοντα, μίλησε πρώτος για το φαινόμενο του “θερμού σπιτιού” και ο Αρένιους αξιοποίησε τη θεωρία του για να εξηγήσει ότι το διοξείδιο του άνθρακα συγκρατεί τη θερμότητα στην ατμόσφαιρα και έτσι η Γη δεν είναι ένας ψυχρός πλανήτης. Ομως η διαρκής αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα λόγω της καύσης των ορυκτών καυσίμων διαμορφώνει μια ατμόσφαιρα που συγκρατεί όλο και περισσότερη θερμότητα». Η θερμική μεταβολή επιδρά στα φυσικά φαινόμενα. Ακραία φαινόμενα (καύσωνες ή καταιγίδες) οξύνονται με τρόπο μη γραμμικό. 

Τα άλματα στη φύση

«Τα συστήματα της φύσης είναι μη γραμμικά. Υπάρχουν άλματα από μια κατάσταση σε μιαν άλλη. Η μετάβαση πέρα από ένα άλμα, πέρα από ένα κατώφλι, μπορεί να ενεργοποιήσει μηχανισμούς που δεν θα μπορούσε να προβλέψει κανείς. Παλαιότερα δεν συζητούσαμε για την τήξη των πάγων, για πυρκαγιές στη Σιβηρία ή για την επιβράδυνση του Ρεύματος του Κόλπου του Μεξικού που ρυθμίζει το κλίμα σε όλη τη Γη. Σήμερα όμως είναι μια πραγματικότητα». 

Ο κ. Ζερεφός μελέτησε τη σημασία του όζοντος. «Η διατριβή μου αφορούσε την αλληλεπίδραση όζοντος και κλίματος. Τότε ήμασταν μόνο σαράντα οζονάνθρωποι στον κόσμο και τώρα είμαστε χιλιάδες. Οι ουσίες που κατέστρεφαν το στρώμα του όζοντος καταργήθηκαν όταν πείστηκαν οι επιχειρηματίες ότι υπάρχουν υποκατάστατα και ότι το κόστος γι’ αυτά θα βαρύνει τον καταναλωτή. Με το διοξείδιο του άνθρακα δεν μπόρεσε να γίνει κάτι ανάλογο, γιατί αφορά την ενέργεια, που βρίσκεται στην καρδιά της οικονομίας και στο κέντρο της κουλτούρας του εμπορίου. Ο Δίας τιμώρησε τον Προμηθέα που έδωσε στον άνθρωπο τη φωτιά και η φύση μπορεί τώρα να τιμωρήσει τον άνθρωπο που πλήττει τη γη με τη φωτιά». Και ερχόμαστε στην παιδεία, που για τον κ. Ζερεφό είναι μείζον ζήτημα: «Στην Ελλάδα γεννήθηκε όχι μόνον η Δημοκρατία, αλλά η φιλοσοφία και οι επιστήμες.

Πρέπει να αξιοποιήσουμε την ελληνική παιδεία για τη δική μας νοητική εξέλιξη». Μπορεί δηλαδή να συμβάλει η ελληνική παιδεία για την επιβίωση στην εποχή της κλιματικής κρίσης; «Ναι, γιατί στην ελληνική παιδεία υπάρχουν όλα τα στοιχεία της αρετής». 

https://www.kathimerini.gr/society/561466333/i-chora-mas-echei-dyo-ilioys/